Man Ray kimdir? Rayogram Tekniği ve Diğer Çalışmaları

Sanatın evrensel dili, tarih boyunca sınırları aşan bir iletişim aracı olmuştur. İlk çağlardan itibaren insanlık, sanat aracılığıyla duygularını, düşüncelerini ve hayal gücünün sınırsızlığını ifade etmiştir. 1. yüzyıldan günümüze uzanan bu serüvende, sanatçılar değişen zamanların ruhunu yakalayarak eserlerinde toplumların derinliklerine ışık tutmuşlardır. Bu süreçte, birçok isim sanat dünyasında devrim yaratarak iz bırakmıştır; fakat 20. yüzyılın başlarından itibaren sahneye çıkan Emmanuel Radnitzky, bilinen adıyla Man Ray, bu akımın özgün ve asi temsilcilerinden biri olarak karşımıza çıkar. Avangard hareketin merkezinde yer alan Man Ray, hem kendi döneminin sınırlarını zorlamış hem de sanatın geleceğine yön vermiştir. Fotoğrafçılık ve görsel sanatlar alanında yaptığı yeniliklerle tanınan sanatçı, özellikle kendine özgü ‘rayogram’ tekniği ile adından söz ettirmiştir. Bu makale, Man Ray’in renkli yaşam öyküsüne, sanat anlayışına ve unutulmaz eserlerine derinlemesine bir bakış sunmayı hedeflemektedir.

Man Ray Kimdir?

Man Ray, asıl adı Emmanuel Radnitzky olan, 20. yüzyılın en etkileyici ve çok yönlü sanatçılarından biridir. 1890 yılında ABD’de doğan Man Ray, özellikle fotoğrafçılık ve resim alanındaki çalışmalarıyla tanınır. Avangard sanat hareketlerinin önde gelen figürlerinden biri olan Man Ray, Dadaizm ve Sürrealizm akımlarına önemli katkılarda bulunmuştur.

Hayatı ve Kariyeri:

Erken Dönem

Man Ray, gerçek adıyla Emmanuel Radnitzky, 1890 yılında Philadelphia, Pennsylvania’da doğdu ve Brooklyn, New York’ta büyüdü. Ailesi Rusya’dan göç etmiş Yahudi bir aileydi ve çocuklarının Amerikan toplumuna entegre olabilmeleri için soyadlarını ‘Ray’ olarak değiştirdiler.

Man Ray’in sanata olan ilgisi genç yaşlarda başladı. Yeteneği, özellikle görsel sanatlar alanında, erken yaşlarda fark edildi. Öncelikle reklamcılık ve mühendislik alanında eğitim alsa da, kendini tamamen sanatsal çabalarına adamaya karar verdi ve sanat eğitimi görmeye başladı. New York’taki sanat okullarına devam etti, burada yaşarken kendini çeşitli sanatsal çabaların içinde buldu ve ilk eserlerini üretti. Bu dönemde, objektif gerçekliğin ötesine geçmeye çalışan sanatçılarla çevriliydi.

1910’ların başında, Man Ray, modern sanat akımlarını keşfetmeye başladı ve kendi tarzını geliştirmeye başladı. O dönemde, çeşitli sanatsal hareketlerin etkisi altındaydı ve kendi çalışmalarında Kübizm, Fütürizm ve Dadaizm gibi akımlardan etkilenmeye başladı. Dadaizm ile ilk kez karşılaştığında, bu hareketin kaotik ve isyankar doğası onun dikkatini çekti ve kısa süre sonra kendi çalışmalarında bu unsurları kullanmaya başladı.

Man Ray, 1921 yılında Paris’e taşındı ve burada sürrealist ve Dadaist sanatçılarla sıkı ilişkiler kurdu. Bu dönem, onun sanat kariyerinde yeni ve deneysel teknikleri keşfettiği, dolayısıyla fotogramları ve rayogramları gibi yenilikçi işler ürettiği bir döneme işaret eder. Ancak, bu yeniliklerin temelleri, kesinlikle Man Ray’in erken dönem çalışmalarında, özellikle de Amerika’daki ilk yıllarında atılmıştı. Bu dönem, onun sanatsal kimliğinin şekillenmeye başladığı, deneysellik ve isyanın sanatına entegre edildiği kritik bir evreydi.

Avrupa Yılları

Man Ray’in Avrupa yılları, sanatçının kariyerinde dönüm noktası olarak kabul edilir. 1921’de Paris’e taşındıktan sonra, Avrupa’nın sanat başkentinde geçirdiği yıllar, onun en verimli ve yenilikçi dönemi oldu.

Paris’e taşınma kararı, Man Ray’in Amerika’daki Dada hareketinin sınırlamalarından duyduğu hayal kırıklığından kaynaklanıyordu. Avrupa, özellikle de Paris, 20. yüzyılın başlarında sanatsal yenilik ve avangard hareketlerin merkeziydi. Burada, sanatçı hızla sürrealist ve Dadaist çevrelere dahil oldu ve bu grupların önde gelen üyeleriyle çalışmalar yaptı.

Paris’te, Man Ray fotografik çalışmalarına yeni bir boyut kazandırdı ve ‘rayogram’ olarak bilinen teknikle deneyler yapmaya başladı. Bu teknik, bir nesnenin fotoğrafik kağıdın üzerine doğrudan yerleştirilip ardından ışığa maruz bırakılmasıyla gerçekleşiyordu, bu da nesnenin ‘gölgesinin’ kağıda kaydedilmesini sağlıyordu. Bu dönem, Man Ray’in fotoğrafçılık alanındaki konvansiyonel teknikleri sorguladığı, deneysel ve yenilikçi yaklaşımlar geliştirdiği bir dönemdi.

Sanatçı, aynı zamanda film yapımı ve resimle de ilgilendi. Sürrealist düşünce ve otomatizmle uyumlu bir şekilde, Man Ray rüyaların, bilinçaltının ve rastlantısallığın önemini vurgulayan eserler üretti. Bu dönemdeki film çalışmaları, özellikle “Emak Bakia”, “L’Étoile de mer” ve “Les Mystères du Château de Dé” gibi filmleri, sinematografik teknikler ve sürrealist estetiği birleştiren deneysel projelerdi.

Avrupa’daki bu yaratıcı dönem boyunca, Man Ray aynı zamanda birçok ünlü sanatçı ve yazarla iş birliği yaptı. Bu isimler arasında Marcel Duchamp, Salvador Dalí, André Breton, ve diğer birçok önemli figür vardı. Onların çalışmaları ve düşünceleri Man Ray’in kendi sanatını derinden etkiledi ve bu etkileşimler, kültürel ve sanatsal bir zenginlik yaratarak onun eserlerine yansıdı.

II. Dünya Savaşı sırasında, birçok Avrupalı sanatçı gibi Man Ray de Amerika’ya geri döndü, ancak savaşın sona ermesiyle birlikte 1951’de tekrar Paris’e yerleşti. Avrupa’da geçirdiği yıllar, onun sanatsal mirasının büyük bir kısmını oluşturur ve bugün bile sanatının en dikkat çekici ve etkili dönemi olarak kabul edilir.

Fotografik Yenilikler

Man Ray, fotoğrafçılık alanında bir dizi yenilikçi tekniğin öncüsü olarak kabul edilir. Onun yaratıcı süreçleri ve deneysel yaklaşımları, fotoğrafçılık sanatının sınırlarını zorladı ve bu alanda yeni bir dönemi başlattı. İşte Man Ray’in fotoğrafçılığa getirdiği bazı önemli yenilikler:

1. Rayogramlar (Fotogramlar):
   • Man Ray, fotogram tekniğine kendi adını vererek “rayogramlar” yarattı. Bu teknik, bir nesnenin fotoğrafik kağıdın üzerine doğrudan yerleştirilmesini ve ardından ışığa maruz bırakılmasını içeriyor, böylece nesnenin gölgesi kağıda kaydediliyordu. Bu süreç, bir kamera kullanmadan fotoğraflar oluşturmayı mümkün kıldı ve görüntüler üzerinde rastlantısal ve soyut etkiler yarattı.
2. Solarizasyon:
   • Solarizasyon tekniği, fotoğraf negatiflerinin veya baskıların kısmi maruz kalmasıyla oluşturulan bir efekttir. Bu teknik, görüntünün bazı kısımlarının negatif ile pozitif arasında tersine dönmesine neden olur, bu da gerçeküstü ve rüya benzeri görüntüler yaratır. Man Ray, bu tekniği keşfeden veya en azından popülerleştiren ve mükemmelleştiren sanatçılardan biriydi.
3. Çift Pozlama ve Çoklu Pozlama:
   • Man Ray, çeşitli görüntüleri bir araya getirerek, birleştirilmiş ve katmanlı görüntüler yaratan çift ve çoklu pozlama tekniklerini kullanarak deneysel çalışmalar yaptı. Bu yöntem, tek bir fotoğraf içinde birkaç farklı sahnenin birleştirilmesine olanak tanıyarak, gerçeküstü ve soyut kompozisyonlar oluşturdu.
4. Deneysel Portreler:
   • Geleneksel portre fotoğrafçılığının ötesine geçen Man Ray, subjelerini alışılmadık açılardan çekti, sıra dışı sahneleme ve ışıklandırma teknikleri kullandı. Bu yaklaşım, portrelerine benzersiz bir karakter ve atmosfer kazandırdı.
5. Özdeşleşme:
   • Sanatçı, fotoğrafçılıkta “özdeşleşme” tekniğini kullanarak, görüntülerdeki nesnelerin ve insan figürlerinin tanınabilirliğini azalttı veya tamamen ortadan kaldırdı, bu da izleyicilerin eserleri yeni ve farklı bir bakış açısıyla deneyimlemesine yol açtı.

Man Ray’in bu yenilikçi teknikleri, fotoğrafçılık sanatının sadece belgesel bir araç olmadığını, aynı zamanda yaratıcı ifade ve sanatsal araştırma için güçlü bir ortam olduğunu gösterdi. Onun katkıları, modern ve çağdaş fotoğrafçılığın gelişiminde önemli bir rol oynadı ve sonraki sanatçı nesillerine ilham kaynağı oldu.

Sanatsal Çalışmaları

Man Ray, fotoğrafçılığın ötesinde bir dizi sanat dalında da önemli katkılarda bulundu. Çok yönlü bir sanatçı olan Ray, resim, heykel, film ve baskı yapımı gibi çeşitli medyalarda çalıştı. İşte onun sanat kariyerinin diğer alanlarındaki çalışmalarından bazıları:

1. Resim:
   • Man Ray, profesyonel kariyerine aslında bir ressam olarak başladı. Kübizm, Fütürizm ve Dadaizm gibi çağdaş hareketlerden etkilenen eserler üretti. Resimlerinde sıkça mekanik ve endüstriyel temalar kullanarak, dönemin modernist sanat anlayışını yansıttı.
2. Heykel:
   • Sanatçı, obje sanatına olan ilgisini heykel çalışmalarında da gösterdi. Günlük nesneleri alarak onlara yeni anlamlar yükledi, bu da Dadaist “hazır yapım” (readymade) sanat anlayışının bir parçasıydı. Bu eserler, sanatın ne olabileceğine dair algıları sorguladı ve izleyicileri şaşırtmayı amaçladı.
3. Film:
   • Man Ray, deneysel film yapımında da önemli bir figürdü. “Emak Bakia”, “Le Retour à la Raison” ve “L’Étoile de Mer” gibi filmleri, sanatın sinematik olanaklarını keşfetti ve sürrealist bir estetikle hareketli görüntüler yarattı. Bu çalışmaları, dönemin diğer avangart film yapımcıları için referans noktası oldu.
4. Objektler ve Yüklemeler (Assemblages):
   • Man Ray, çeşitli materyalleri ve objeleri bir araya getirerek yüklemeler ve karmaşık obje düzenlemeleri yarattı. Bu eserler, izleyicilerin algılarıyla oynayarak, onları sıradan nesnelerin yeni ve beklenmedik bağlamlarda nasıl anlam kazanabileceğini görmeye zorladı.
5. Baskı Yapımı ve Tasarım:
   • Sanatçı ayrıca baskı yapımı ve grafik tasarımda da çalışmalar yaptı. Kitap kapakları, afişler ve reklamlar tasarlayarak görsel sanatlar ve ticari tasarım arasındaki çizgiyi bulanıklaştırdı.

Man Ray’in bu çok disiplinli yaklaşımı, onu sadece bir sanat dalında değil, birçok farklı alanda yenilikçi kıldı. Sanatın sınırlarını zorlayarak ve sürekli olarak farklı teknikler ve medyalarla deney yaparak, 20. yüzyıl sanat dünyasında kalıcı bir iz bıraktı.

Son Dönemleri

Man Ray’in son yılları, önceki dönemlerindeki yoğun yaratıcılığın bir devamı niteliğindeydi, ancak bu süre zarfında sanatçı geçmişinin retrospektif bir değerlendirmesini de yaptı. 1960’lara gelindiğinde, Ray hem Avrupa’da hem de Amerika’da tanınmış bir figür haline gelmişti ve sanat dünyası, kariyerinin ilk yıllarından itibaren yaptığı katkıların farkına varmaya başlamıştı.

Son Dönemleri: 1970’lerin başında, Man Ray’in sağlığı giderek kötüleşmeye başladı, ancak sanatçı yaratıcı çıktısını sürdürdü. Bu dönemde, önceki eserlerini yeniden inceledi ve kariyeri boyunca oluşturduğu temalar ve teknikler üzerine yeni çalışmalar yaptı. Sanatçı, eski eserlerinin restorasyonlarına bizzat katıldı ve birkaç retrospektif sergi düzenlendi.

Ölümü: Man Ray, 18 Kasım 1976’da Paris, Fransa’da öldü. Ölümünden sonra, cenazesi Montparnasse Mezarlığı’na defnedildi ve mezar taşına “düşlerinin gerçek olduğu” yazıldı, bu da sanatçının yaşamı boyunca sıkça ziyaret ettiği bir tema olan gerçeklik ve hayal arasındaki bulanık sınırı simgeliyordu.

Mirası: Man Ray’in ölümünden sonra, onun etkisi sanat dünyasında güçlü bir şekilde hissedilmeye devam etti. Eserleri, uluslararası müzelerde ve galerilerde sergilenmeye devam etti ve fotoğrafçılık, resim, ve çağdaş sanat üzerindeki etkisi derinlemesine incelendi. Man Ray, sürrealizm ve Dadaizm gibi hareketlerin yanı sıra, 20. yüzyılın en önemli sanatsal yeniliklerine katkıda bulunan bir sanatçı olarak anılmaktadır. Onun cesur deneyimleri, yaratıcı vizyonu ve konvansiyonlara meydan okuyan yaklaşımı, çağdaş sanatçılara ve fotoğrafçılara ilham vermeye devam etmektedir.

Man Ray’in yaşamı boyunca ve ölümünden sonra saygınlığı, sadece onun döneminin değil, aynı zamanda sanat tarihinin de önemli bir parçası olarak kabul edilmesini sağladı. Sanatının sınırlarını zorlayan yaklaşımı ve medya arasındaki geçirgenliği, onun eserlerinin zamanın testine dayanmasını ve gelecek nesiller için bir ilham kaynağı olmasını sağladı.

Man Ray’ın Eserleri

Man Ray’in sanatsal üretimi, fotoğraflardan obje sanatına, çizimlerden filmlere kadar geniş bir yelpazeyi kapsar. Çalışmaları genellikle döneminin ötesindeydi ve sürrealist ile dadaist hareketlerin gelişiminde önemli bir rol oynadı. İşte sanatçının eserlerinin çeşitli kategorilere ayrılmış bir listesi:

Fotoğraflar:

• Le Violon d’Ingres (Ingres’in Kemanı, 1924): Bir kadının sırtı ve keman ses delikleri birleştirilerek oluşturulan ikonik bir fotoğraf.
• Noire et Blanche (Siyah ve Beyaz, 1926): Bir kadın ve bir Afrika maskesinin yanyana fotoğraflandığı, kültürel çeşitlilik ve kontrast temasını işleyen eser.
• Les Larmes (Gözyaşları, 1932): Yapay gözyaşları ile dramatize edilmiş bir kadın portresi.

Çizimler:

• La femme aux longs cheveux (Uzun Saçlı Kadın, 1929): Uzun saçları, geometrik ve soyut bir estetikle betimlenen kadın çizimi.
• Le Miroir (Ayna, 1932): Gerçeklik ve yansıma üzerine kavramsal bir çizim.
• Danse (Dans, 1915): Hareket ve ritmi betimleyen erken dönem bir çizimi.

Fotogramlar (Rayogramlar):

• Rayograph (1922): Fotoğraf makinesi kullanmadan yaratılan ilk fotogramlar.
• Electricity (Elektrik, 1931): Elektrik ışığını kullanarak oluşturulan görsel ve deneysel fotogram.
• Untitled Rayograph (İsimsiz Rayograph, 1923): Nesnelerin doğrudan fotoğrafik kağıt üzerine yerleştirilerek yaratıldığı soyut bir fotogram.

Objeler:

• Cadeau (Hediye, 1921): Ütü ve çivi kombinasyonundan oluşan ünlü readymade eseri.
• Indestructible Object (Yok Edilemez Nesne, 1923/1933): Metronom ve göz fotoğrafının birleşiminden oluşan obje.
• Object to Be Destroyed (Yok Edilecek Nesne, 1957): Orijinali 1923’te yaratılan ve daha sonra yeniden üretilen bir metronom eseri.

Filmler:

• Le Retour à la Raison (Aklın Geri Dönüşü, 1923): Dadaist estetiği yansıtan deneysel bir kısa film.
• L’Étoile de Mer (Deniz Yıldızı, 1928): Sürrealist bir yaklaşımla çekilen ve şiirsel bir anlatıya sahip sessiz film.
• Emak Bakia (Bana Rahat Bırak, 1926): Başlı başına bir sürrealist manifestosu olarak kabul edilen ve görsel deneyler içeren bir film.

Rayogram

Rayogram, Man Ray tarafından 1920’lerde geliştirilen bir fotogram türüdür. Bu teknik, nesnelerin fotoğrafik kağıt üzerine doğrudan yerleştirilmesi ve ardından ışığa maruz bırakılması yoluyla görüntülerin yaratılmasını içerir. Fotoğraf makinesi veya negatif kullanılmadan, gölgeler ve nesneler arasındaki ilişki üzerinden soyut ve çoğu zaman rüya gibi görüntüler elde edilir.

Rayogramın fotogramdan ayrı bir teknik olarak kabul edilmesinin nedenleri şunlardır:

1. Kişisel İmza ve Yaratıcılık: Rayogram, Man Ray’in özgün yaratıcılığının bir ifadesi olarak ortaya çıktı. Sanatçı, geleneksel fotogram tekniklerini alarak onlara kendi sanatsal yorumunu kattı ve bu süreci “rayography” olarak adlandırdı, bu da kendi soyadının bir oyunuydu. Kendi adını bu teknikle özdeşleştirerek, onu kendi özgün sanat pratiği olarak konumlandırdı.
2. Deneysellik ve Tesadüfi: Man Ray, rayogramlarını oluştururken deneyselliği ve rastlantısallığı vurguladı. Nesneleri ve ışığı özellikle belirsiz ve kontrolsüz şekillerde kullanarak, sonucu tamamen öngörülemez hale getirdi. Bu, her bir rayogramın benzersiz ve tekrarlanamaz bir eser olmasını sağladı.
3. Sürrealist Bağlantılar: Rayogram teknikleri, sürrealist hareketle güçlü bir şekilde bağlantılıdır. Man Ray ve diğer sürrealistler, bilinçaltının keşfi ve rasyonel düşüncenin ötesindeki gerçekliğin araştırılması ile ilgileniyorlardı. Rayogramlar, bu keşif için mükemmel bir araç sağlayarak, rastlantısal ve bilinçdışı süreçleri vurgulayan görsel sanat eserleri yaratmayı mümkün kıldı.
4. Sanatsal ve Felsefi Yansımalar: Rayogramlar, objektif gerçeklik ve görsel algı hakkındaki fikirleri sorgulamak için bir yol sunar. Nesnelerin gölgeleri ve konturları, onların gerçekte ne olduklarından farklı bir hikaye anlatabilir, bu da izleyicileri gerçekliğin göreceli doğasını düşünmeye teşvik eder.

Bu nedenlerle, rayogramlar, sadece bir fotogram türü olmanın ötesinde, 20. yüzyıl avangard sanatının önemli bir parçası olarak kabul edilir ve Man Ray’in bu tekniği kullanarak yarattığı eserler, onun sanatsal mirasının temel taşlarından biridir.

Man Ray’in Sanatsal Devrimi

20. yüzyıl sanat dünyasında, belki de en büyük devrimcilerden biri Man Ray’di. Sadece bir fotoğrafçı veya ressam değil, aynı zamanda bir film yapımcısı, heykeltıraş ve çizer olan bu çok yönlü sanatçı, sadece fotoğrafçılık ve fotogram (rayogram) çalışmalarıyla değil, aynı zamanda film, resim ve obje sanatıyla da tanındı. Avangard sanatın ve özellikle sürrealizm hareketinin kalbinde yer alan Man Ray, estetik anlayışı ve sanatsal teknikleri devrimleştirerek, sonraki nesiller üzerinde silinmez bir iz bıraktı.

Man Ray’in sürrealizm ve Dada hareketlerine olan katkıları, bu avangard akımların temel taşlarından biri oldu. Rasyonaliteyi reddeden, rastlantısallığa ve bilinçaltına odaklanan, geleneksel sanat kurallarını yıkarak alaycı bir yaklaşım benimseyen bu hareketler, Man Ray’in öncülüğündeki sanatçılar sayesinde, sanatın sınırlarını zorlayarak, daha sonraki sanatçıları, özellikle de sürrealist ve post-modern sanatçıları derinden etkilemeye devam etti.

Ayrıca, Man Ray fotoğrafçılık alanında da devrim yarattı. Rayogramlar olarak da bilinen fotogram teknikleriyle, geleneksel fotoğrafçılık anlayışını sarsarak, ışığın ve gölgenin kullanımı yoluyla görsel sanatlar için alternatif ifade biçimleri sundu. Bu deneysel yaklaşım, sonraki fotoğrafçılar ve görsel sanatçılar için önemli bir ilham kaynağı oldu.

Sanatın sınırlarını zorlayan bir diğer devrimci katkı ise “readymades” ve obje sanatıydı. Günlük nesneleri alıp sanat eserine dönüştüren bu yaklaşımıyla, sanatın tanımını genişletti ve Pop Art gibi sonraki sanat hareketlerine yön verdi. Man Ray’in bu süreçte Marcel Duchamp ile işbirliği, sanatın potansiyelini yeniden tanımlayarak, günümüz sanatçılarına yeni perspektifler sundu.

Man Ray, kariyeri boyunca ticari başarı peşinde koşmak yerine, kişisel ve sanatsal özgürlüğün peşinden gitti. Bu, onun eserlerine yansıyan ve sonraki sanatçı nesillerine ilham veren bir özgürlük ve bağımsızlık anlayışıydı.

Man Ray’in sanatsal devrimi, sadece estetik normlara veya sanatsal tekniklere karşı bir başkaldırı değil, aynı zamanda düşünce ve ifade biçiminde köklü bir dönüşümü temsil ediyordu. Sanat dünyasının bu cesur öncüsü, kendinden sonraki nesillere sadece teknik ve estetik yenilikler bırakmakla kalmadı, aynı zamanda sanatın sınırlarının ötesinde düşünme cesaretini ve özgürlüğünü de miras bıraktı.

Özet

Man Ray (1890-1976), 20. yüzyılın en yenilikçi ve çok yönlü sanatçılarından biri olarak kabul edilir. Amerika doğumlu, ancak büyük bölümünü Fransa’da geçirdiği sanat kariyeri boyunca, sürrealizm ve Dadaizm gibi avangard hareketlerle derin bağları olan Man Ray, özellikle fotografik çalışmaları ve deneysel teknikleriyle tanınır. Rayogram olarak da bilinen fotogram tekniğini geliştirerek, objeleri doğrudan fotoğrafik kağıt üzerine yerleştirip maruz bırakarak, lenssiz fotoğraflar oluşturdu. Bu, gölge oyunları ve soyutlamalar yoluyla gerçekliğin sıradışı yorumlarını yakalamasını sağladı. Resim, heykel, film ve yazı gibi çeşitli medyaları kapsayan eserleriyle, Man Ray, sadece bir görsel sanatçı olmanın ötesinde, modern sanat dünyasında sınırları zorlayan ve yeniden tanımlayan bir figür haline geldi. Sanatsal özgürlüğün ve yaratıcılığın sürekli bir savunucusu olarak, eserleri ve fikirleri bugün bile çağdaş sanatı şekillendirmeye devam ediyor.

Kaynaklar:

https://www.artsy.net/article/artsy-editorial-man-ray-made-iconic-surrealist-photographs https://www.britannica.com/biography/Man-Ray https://www.dazeddigital.com/fashion/article/33664/1/how-man-ray-changed-the-face-of-fashion-photography https://magazine.artland.com/the-visionary-photographs-of-man-ray/ https://americanart.si.edu/artist/man-ray-3094 https://en.wikipedia.org/wiki/Man_Ray https://mymodernmet.com/man-ray-photography-and-art/ https://www.thecollector.com/5-interesting-facts-about-man-ray-the-american-artist/